• Lalenin kökeni
• Türkiye ve Laleler
• Lalenin isimleri
• Lalenin yol­culuğu
• Hollanda ve Laleler
• Lale - Zehir ve Gıda
• Laleler açtığında
• Türkiye'nin yaban Laleleri

Lalenin kökeni

Lale, gülün yanı­sıra muh­te­melen dün­yadaki en yay­gın süs bit­ki tür­le­rinden biri. Eğer bir bitki yüz­yıllar bo­yunca yetiş­ti­ri­lirse, köken­leri bir­birine karışır. Çünkü insanın yetiş­tir­diği bitki yaban bit­ki­le­riyle melez­leşir ve böl­gesel iklim ko­şul­la­rına bağlı olarak bağımsız yabani tür­lere tekrar dönü­şürler. Lalenin ori­jinal yabani tür­leri han­gile­riydi? Gor­dion düğü­münün efsane­sinle kıyas­lana­bilecek bir soru.

Lale aslen bir bozkır ve dağ bit­ki­siydi. Viki­pedi'ye göre, tanınan lale cins­lerin çoğu günü­müzün Özbe­kistan, Kaza­kistan, Kırgız­istan, İran, Tacik­istan, Türkiye, Afgan­istan, Çin ve Kaf­kasya böl­ge­le­rinden gelmek­tedir (09.05.2023 iti­bariyle kaynak­ların sıklık­larına göre sıra­lan­mıştır).

Türkiye ve Laleler

Annem bana memleke­tinden pek çok hikâye an­lat­tırdı - hep mem­leket öz­le­miyle doluydu hika­ye­leri, mem­leket toprağı koku­yor­lardı, Türkiye güne­şinin tadın­day­dılar. Hikâye­le­rinden biri baba­sının İstan­bul'daki bahçe­siyle ilgi­liydi. Bahçe­sinde Hol­landa'dan ithal edilen siyah la­leler yeti­şi­yormuş zamanında. Böy­lece siyah lalenin Osmanlı döne­min­den kalma bir cins ol­duğunu ve bu lale cinsi Osman­lıdan Hol­landa'ya gidip ora­dan tek­rar memle­ke­tine dön­düğünü öğrendim.

Bu nedenle diğer tüm süs lale çeşit­le­rinin yetiş­ti­ril­diği ori­jinal la­lenin as­len Ana­dolu bölge­sinin yaban bit­kisi olduğuna ikna ol­muştum. Hatta bu var­sayı­mım yıl­lar önce seğir ettiğim bir tele­viz­yon repor­tajı tara­fından kanıt­lan­mıştı. Ancak bu maka­ley­le il­gili "lale" bit­kisini araş­tır­mamda çok şaşır­dım. Çünkü lale hak­kında çok farklı hikayeler var.

Lalenin isimleri

Hikayenin biri türk­çede "Lale" olan ve as­len fars­çadan gelen adı Avrupa dil ala­nında neden kullanıl­ma­dığının kısa hika­yesini anla­tır. Avrupa'da lale soğanı ve onun kır­mızı rengi Şark'a öz­gü olan kavuk­lara benzetil­miştir. Bu benzet­meye daya­narak, türk­çeden gelen "Tül­bent" keli­mesi Hint-Avrupa dil aile ala­nında var­ya­son­ları ile hem tür­ban hem de lale için kul­lanıl­mıştır („Tulpe“, in: Wolfgang Pfeifer et al., Ety­molo­gisches Wörter­buch des Deutschen (1993), digita­li­sierte und von Wolfgang Pfeifer über­ar­bei­tete Ver­sion im Digi­talen Wörter­buch der deutschen Sprache).

Lalenin farklı dillerdeki isimleri:

• Tulip ingilizcesi
• Tulip peştuca
• Tulipa ispanyolca
• Tulp felemenkçe
• Tulpe almanca
• Tyul’pan rusça
• Tulipan sırpça
• Lala sırpça
• Lale türkçe
• Lāle farsça
• Lola özbekçe
• Lola tacikçe

Farsçada "Lāle" kırmızı çiçek­leri ifade etmek için de kul­la­nılır. Eti­mo­lo­jik olarak, lale isim un­suru "Lal" hem Farsça hem de Sans­krit di­linde kır­mızı an­la­mına geliyor gibi görün­mek­tedir („Lale“ Türkçe Eti­mo­loji 19.05.2023).

Lalenin yol­culuğu

Lale eski zaman­larda Uzak Doğu ve Hin­distan'da bili­ni­yordu - duvar resimleri ve ah­şap oy­malar buna tanık­lık ediyor. Lalenin yol­culuğu 16. yüz­yılın orta­la­rında Av­rupa'ya, nihaye­tinde de bugünkü Hol­lan­da'ya düştü. Hol­lan­da'ya Büyük Britan­ya, İtalya, İsviçre ya da Avus­turya üze­rinden gelip gel­mediği belir­siz­liğini koru­mak­tadır. Net olan tek şey, Hollan­da­lı­ların - do­laylı ya da doğru­dan - laleyi Osman­lı­lardan, Osman­lı­lar Perslerden ve Persler'de yönet­tik­leri böl­ge­ler­deki yerli halk­lardan aldık­la­rıdır.

Nieder­lande und die Tulpen

Avrupa'da lale nere­deyse sadece Hol­lan­da ile çağrış­tırılır. 16. yüz­yılda Hol­landa'ya nasıl gel­diğine dair farklı hika­yeler var­dır. Bunlar­dan biri lale soğan­la­rının Osmanlı İm­para­tor­luğu'ndan çalın­dığını, bir diğeri ise Sultan Süleyman diplomat Bus­becq'e hediye ettiği an­latır. "Lalenin yol­cu­luğu" hak­kında bun­lardan ayrı başka bir­çok hikayesi var.

Ancak Hollanda, lale için elveriş­siz bir bölge ol­masına rağmen, halkının çalış­kan­lığı ve iş zeka­sıyla, laleyi Hol­landa'nın bir ürünü haline getir­meyi başka hiç­bir ülkenin yapa­madığı kadar başar­mıştır.

Lale, ilk borsa çöküşün nedeni

Osmanlılar muhtemelen baş­larını sal­la­yarak "Avru­pa­lılar tuhaf bir mil­let­tir" der­lerdi. Ateşli hasta gibi lale için yanıp tutuş­muş­lardı. Para hırsı laleyi spekü­la­tif bir balona dönüş­tür­müştü. Bu durum zir­veye ulaş­tığında, tek bir lale soğanı Amster­dam'ın lüks bir semtinde kanal üzerin­deki bir mülk kadar değerin­deydi. Sonunda, bu spekü­la­tif balon 1637'de pat­ladı ve çok sayıda insanın tasar­ruf­larını yitirdi (Welt: Diese Spekulationsblase ruinierte das reichste Land).

Lale - Zehir ve Gıda

1944/45 kışı Hollanda'da "Honger­winter" olarak anıl­dı. Bunun nedeni Alman ablu­ka­sı­nın gıda tedari­kini engel­le­mesiydi. Bir yandan lale soğan­ları ar­tık ihraç edile­mi­yordu, diğer yandan in­sanlar gi­derek aç­lık­tan ölü­yordu (West­fälische Wil­helms-Uni­ver­sität Münster: Nieder­lande: Geschichte 1940 bis 1945: Hungers­not). Lalenin zehirli olup ama soğanı pişiril­diğinde insan tüke­timine uygun olduğu an­la­şı­lınca, lale bahçe süs bit­ki­sinden bir gıda mad­desine dönüştü (Gift­zentrale Bonn: Tulpe (Tulipa gesne­riana)). O zamanlar lale öylece birçok hayat kur­tardı. Bu zehirli konuya burada son verelim.

Laleler açtığında

Toplam 4200'den fazla lale çeşidi var. Hem yaygın süs çeşit­leri hem de yaban lale­leri için en iyi çiçek­lenme zamanı, serin veya güneşli hava koşul­larına bağlı olarak Nisan orta­sın­dan Mayıs başına kadar­dır. Bununla bir­likte, süs çeşit­leri ara­sında fark­lı­lıkl­ar var­dır, bu nedenle yetiş­ti­ri­len lale­ler üç çiçek­lenme ev­resine ayrılır:

1. erken çiçek açan lale çeşit­leri: çiçek­lenme dönemi: Mart
2. arada çiçek açan lale çeşit­leri: çiçek­lenme dönemi: Nisan
3. geç çiçek açan lale çeşit­leri: çiçek­lenme dönemi: Mayıs, bazen Haziran
   

Hollanda'da ilk­baharda tar­la­larda ve park­larda açan lale­leri göre­bi­lir­siniz - Hol­landa gezi rapo­rumu­za bakın: Laleler.

Türkiye'nin yaban Laleleri

Türkiye'de de lale çiçek­le­rinin tadını park­larda çıkara­bilir­siniz. Bununla bir­likte Türki­yenin doğasında bir­çok yaban veya yabani­leşmiş lale tür­lerini bula­bilir­siniz.

almanca ismi	türkçe ismi	bilimsel adı	Türki­yedeki kaynağı
Armenische Tulpe	Dağ lâlesi	Tulipa armena	Kuzey-Doğu Türkiye
Zwei­blütige Tulpe	Ak lâle	Tulipa biflora	Doğu Ana­dolu
–	Alal	Tulipa systola	Çukur­ca (Hak­kari)
Damen-Tulpe	Çelebi lâlesi	Tulipa clu­siana	Aydın
Niedrige Tulpe	Çoban lâlesi	Tulipa humilis	Hakkâri, Van gölü
–	Çuh lâlesi	Tulipa koyuncui	Hakkâri, Özalp (Van)
Orphani­des-Tulpe	Doğan­dili	Tulipa orphani­dea	Ege Bölgesi, Trakya
Aleppo Tulpe	Ekin lâlesi	Tulipa aleppensis	Güney-Doğu Türkiye
Sonnen­augen-Tulpe	Kaba lâle	Tulipa agenen­sis	Güney-Batı Ana­dolu
Karaman Tulpe	Karaman lâlesi	Tulipa cinna­barina	Sarı­ve­liler (Karaman)
Felsen-Tulpe	Keraye lâlesi	Tulipa saxa­tilis	Boz­burun yarım­adası (Marmaris)
Gewellt­blätt­rige Tulpe	Kıvırcık lâle	Tulipa undu­la­tifolia	Tekir­dağ, Çanak­kale, İzmir
Muş-Tulpe	Muş lâlesi	Tulipa sinteni­sii	Erzurum, Muş, Patnos, Tutak, Eleş­kirt, Sof Dağı (Gazian­tep)
Wilde Tulpe	Sarı lâle	Tulipa syl­ves­tris	Van
Süd­alpine Tulpe	Yavruağzı	Tulipa syl­ves­tris subsp. austra­lis	Bolu-Çan­kırı, Kör­oğlu Dağları, Bey­pazarı, Antal­ya, Kaz­dağı, Ulu­dağ, Ege Bölgesi
Frühe Tulpe	Tez lâle	Tulipa raddii	Amasya
Meso­po­ta­mische Zwerg­tulpe	Toros lâlesi	Tulipa pul­chella	Toros Dağları
Julia-Tulpe	Yaban lâlesi	Tulipa julia	Doğu Türkiye

Öyleyse neden Lale çiçeğini izle­mek için Türkiye'ye gitme­ye­siniz? Muş-Patnos-Tutak-Eleş­kirt rota­sının dünyada eşi benzeri yok, zira 250 km'lik bu uzun güzer­gâhta lale­leri çi­çek aç­tık­ları zamanda, yabani hal­le­riyle göre­bilir­siniz. Maalesef henüz oraya gide­medik ama eş­siz bir manzara olmalı.

Belki bir gün orada bulu­şuruz gez­ginci arka­daşlar